آنچه از فرهنگ ایرانی در میراث یونسکو به ثبت رسیده!

آنچه ما معمولا از آثار ثبت شده کشورها در یونسکو می‌شنویم، آثار ملموس آنها است. یعنی آثاری که نمود بیرونی دارند و می‌توانید از آنها بازدید کنید. امّا در کنار این آثار ملموس، میراث ناملموسی هم در دل جوامع مختلف وجود دارد که نیاز به حفاظت و حراست دارد و همچنین به دلیل ارزشش، باید جزئی از میراث همه مردم جهان معرفی شود. بنابراین، یونسکو علاوه بر ثبت آثار ملموس، ارزش‌ها و میراث ناملموس کشورها هم به ثبت می‌رساند. ایران هم به عنوان یک کشور غنی در میراث فرهنگی، علاوه بر آثاری ملموسی که در یونسکو به ثبت رسانده، تا کنون 16 اثر ناملموس هم در میراث جهانی دارد.

فقط تفاوت این است که این آثار به دلیل اینکه مکان دقیقی ندارند و در قالب فرهنگ هستند، ممکن است بین چند کشور مشترک باشد. یونسکو بر اساس اسنادی که کشورها ارائه می‌دهند، آن اثر یا به نام یک کشور که اسناد موثق‌تری دارد یا چند کشور با هم به ثبت می‌رساند. مثلا، ایران در گذشته قلمرو بزرگتری داشته و در آن قلمرو فرهنگ‌هایی شکل گرفته، در دوران معاصر که ایران قدیم به چند کشور تبدیل شده، ممکن است میانشان فرهنگ‌های مشترکی پیدا شود. بنابراین بعضی از آثار ناملموس ایران با نام کشورهای همسایه‌اش به ثبت رسیده است. در ادامه لیست آثار ثبت شده ایران را در فهرست میراث ناملموس یونسکو می‌بینیم.

1. ردیف‌های موسیقی ایرانی، سال 2009
ردیف موسیقی ایرانی به عنوان اولین میراث ناملموس ایران در سال 2010 در یونسکو ثبت شد. ردیف‌های موسیقی ایران را می‌توان جوهره موسیقی سنتی ایران نامید که بخشی از فرهنگ ایران محسوب می‌شود. ردیف‌های مویبقی ایرانی با انواع آلات موسیقی سنتی ایرانی نواخته می‌شوند.
2. مهارت‌های سنتی قالی بافی کاشان، سال 2010
سنت فرش‌بافی در کاشان به عنوان یکی از مراکز مهم فرشبافی ایران در سال 2010 به ثبت یونسکو رسید. بیش از دو سوم قالی بافان کاشان، زن هستند که این هنر را به دخترانشان هم آموزش می‌دهند. این سنت قدیمی با طرح و نقشه‌های اصیل از میراث ناملموس ایران محسوب می‌شود که همچنان میان فرهنگ ایرانی نفس می‌کشد. همچنین، رنگ این قالی‌ها از مواد طبیعی مثل پوست گردو، پوست انار و برگ انگور تهیه می‌شود.
3. مهارت‌های قالی‌بافی فارس، 2010
منطقه دیگری که قالی‌های معروفی دارد، استان فارس در جنوب ایران است. رنگ‌های قالی‌های این منطقه هم عمدتاً طبیعی هستند: قرمز ، آبی ، قهوه ای و سفید که از مواد رنگی شامل روناس، برگ کاهو ، پوست گردو، ساقه گیلاس و پوست انار تولید می‌شود. زنان مسئول طراحی، انتخاب رنگ و بافت فرش هستند و صحنه‌هایی از زندگی عشایری خود را روی فرش می‌آورند. جالب است بدانید این طرح‌ها، ذهنی هستند و از قبل تهیه نشده‌اند؛ بنابراین هر فرش طرح منحصر به فردی دارد و نمی‌توانید یک طرح جفت میان قالی‌ها پیدا کنید.
4. موسیقی بخشی‌های خراسان، سال 2010
گفته شده که نام بخشی از آنجا آمده که این گروه خاص موسیقی، معتقدند که خداوند این هنر موسیقی را به آنها بخشیده شده است. بخشی‌ها در شمال شرق ایران عمدتا زندگی می‌کنند. مظمون اشعارشان عرفانی، اسلامی و حماسی است و موضوعات اساطیری، تاریخی و افسانه‌ای هم در موسیقی‌شان بیان می‌کنند. موسیقی مقامی آنها، شامل قطعات آوازی است که به زبان‌های ترکی، کردی، ترکمنی و فارسی اجرا می‌شود. این موسیقی تاریخ، فرهنگ، اصول اخلاقی و مذهبی را منتقل می‌کند و سبب می‌شود نقش فرهنگی بسیار عمیقی در میان ایرانیان داشته باشد. بخشی‌ها معمولا این هنر را نسل به نسل و سینه به سینه از اساتیدشان می‌آموزند.
5. آیین پهلوانی و زورخانه‌ای، سال 2010
مفاهیم پهلوانی در فرهنگ ایرانیان، قدمتی چند هزار ساله دارد. همین مسئله باعث شده پهلوانی به فرهنگی جدا نشدنی از فرهنگ ایران تبدیل شود. گر چه این مفهوم از سال‌های دور تا دوران معاصر تغییراتی داشته امّا آیینش در زورخانه به عنوان یک آیین کهن، همچنان پابرجا مانده. هنوز هم در شهرهای کوچک، زورخانه‌های محلی مشغول فعالیتند و صدای زنگ مرشدشان درون فضای زورخانه می‌پیچد.

تمام اجزای پهلوانی و زورخانه برای خودش قاعده و قانونی دارد. معماری زورخانه، مراحل ورود پهلوان، ورزش‌هایی که انجام میش‌شود و جزئیات دیگر با مفاهیم باستانی و حتی عرفانی پیوند می‌خورد و در نهایت به شکل یک فرهنگ درمی‌آید.
6. هنر نمایشی _ آئینی تعزیه، سال 2010
تعزیه شکلی از تئاتر مذهبی در ایران است که قواعد مخصوص به خودش را دارد. هر اجرای تعزیه چهار عنصر دارد: شعر، موسیقی، خواندن اشعار و حرکت. برخی از اجراها تا صد نقش دارند که به شخصیت‌های تاریخی، مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فراطبیعی، واقعی، خیالی و فانتزی تقسیم می‌شوند. اجراهای تعزیه سرشار از نمادگرایی، قوانین، رمزها و نشانه‌های مخصوص تعزیه است که توسط تماشاگران ایرانی قابل درک است و بدون هیچ نور و تزئینی روی صحنه اجرا می شود. بازیگران تعزیه همیشه مرد هستند، حتّی نقش‌های زن توسط مردان بازی می‌شود و بیشتر بازیگران آماتور هستند و شغل اصلی‌شان بازیگری نیست و معمولا تعزیه را برای ثوابش انجام می‌دهند.
7. نقالی، قصه‌گویی اجرایی ایرانی، سال 2011
هنر نقالی قدیمی‌تری شکل نمایش در ایران است. نقال‌ها معمولا حافظه خوبی داشتند چون اشعار را به خاطر می‌سپردند و در جاهای مختلف اجرا می‌کردند. از مکان‌هایی که نقال‌ها را میشد در آنها پیدا کرد، قهوه‌خانه‌ها بودند. حضور نقال‌ها باعث سرگرمی مردم میشد و در کنار آن با اساطیر و داستان‌های ایرانی اصیل آشنا می‌شدند. نقال‌ها گاهی پرده نقاشی شده هم همراه داشتند و از روی آن داستان را می‌گفتند.
8. مهارت‌های ساخت و کشتی‌رانی لنج‌های ایرانی در خلیج فارس، سال 2011
تا به حال لنج‌های جنوبی ایرانی را از نزدیک دیده‌ای؟ لنج‌های غول پیکر چوبی که باورتان نمی‌شود انسان‌ها با ظرافت آن را ساخته باشند. ایرانیان از گذشته‌های دور به این لنج‌های غول پیکر چوبی معروف بودند. لنج‌هایی که آنقدر مقاوم بودند که می‌گفتند گاهی عمرشان از عمر انسان‌ها هم بیشتر است. در مطلب لنج‌سازی جنوبی‌ها می‌توانید بیشتر درباره این مهارت نافذ ایرانی بدانید.
9. آیین قالیشویان در مشهد اردهال کاشان، سال 2012
در مشهد اردهان امامزاده سلطان احمد (ع) قرار گرفته است که مراسم قالیشویان کاشان به مناسبت شهادت او برگزار می‌شود. طبق آداب رسوم خاصی در این رسم، با چوب وارد صحن امامزاده می‌شود و پس از سخنرانی و عزاداری، قالی را به سمت نهر آب می‌برند و شستشو می‌دهند.
10. فرهنگ تهیه و تقسیم نان لواش، سال 2016
نان لواش ایرانی همراه با نان‌های نازک دیگر در آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ترکیه به ثبت رسیده است. این نان‌ها همگی در زندگی روزمره و مراسم مختلف مردم نقش داشته‌اند و به عنوان بخشی از فرهنگ این کشورها به ثبت رسیده‌اند که عبارتند از نان‌های: لواش، کاتیرما، ژوپکا و یوفکا.
11. نوروز، سال 2016
نوروز به عنوان رسمی باستانی و فرهنگی در ایران باستان نه تنها با عنوان ایران بلکه سایر کشورهایی که همچنان در آنها نوروز برگزار می‌شود به ثبت رسیده است. این کشورها عبارتند از: ایران، افغانستان، هند، عراق، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ترکیه. گرچه ممکن است در هر کدام از این کشورها که سال‌هاست از ایران جدا شده‌اند، نوروز به صورت فرهنگ آن منطقه درآمده باشد، امّا به علت یکسان بودن اصل این رسم در تمام این کشورها، این رسم باستانی به نام همه این کشورها به ثبت رسیده است.
12. هنر ساخت و نواختن کمانچه، سال 2017
کمانچه سازی زهی شبیه به ویولن غربی است که از هزار سال پیش در ایران وجود داشته و دانش ساخت و نواختن آن به مردم این خطه اختصاص دارد. این ساز سنتی هم به نام ایران و آذربایجان به ثبت رسیده است.
13. چوگان، بازی اسب‌سواری همراه با موسیقی و روایت‌گری، سال 2017
قدمت بازی چوگان را دوران هخامنشیان می‌دانند. این بازی به بازی شاهان معروف است. سبکی از بازی همراه با راندن است که قوانین خاصی داشته. این بازی آنقدر در فرهنگ ایران نقش داشته که حتّی طرح آن را در انواع هنر و ادبیات ایران هم می‌بینیم.
14. مهارت سنتی ساخت و نواختن دوتار، سال 2019
ساز دیگری که ساخت و نواختنش به نام ایران جهانی شده، دو تار است. ساز دوتار نه تنها میان بخشی‌ها بلکه در میان اقوام دیگر ایران هم با شکل مختص به خودشان حضور پررنگ دارد و نواخته می‌شود. هنرمندان دوتار با این ساز اعجاب انگیز مضامین عرفانی، حماسی و اساطیری خلق می‌کنند.
15. هنر نگارگری، سال 2020
هنر نگارگری از گذشته تا کنون تغییراتی داشته. آنچه در نگارگری تاکید میشده، فضای دو بعدی آن است که بعضی آن را به عالم مثال تشبیه کرده‌اند. آثار نگارگری را از میراث گذشته‌ای برایمان به جا مانده می‌توانیم بیابیم. این هنر هم مثل ند اثر دیگر که نام برده شد، علاوه بر ایران به نام کشورهای آذربایجان، ترکیه و ازبکستان هم به ثبت رسیده است.
16. زیارت کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا)، سال 2020
زیارت سه روزه سالانه کلیسای سنت تادئوس (قره کلیسا) در شمال غرب ایران در ماه ژوئیه برگزار می شود. در این زیارت به دو قدیس برجسته ادای احترام می‌شود: سنت تادئوس (یکی از اولین حواریونی که مسیحیت را تبلیغ می‌کرد) و سنت سانتوخد (اولین شهید مسیحی زن). زائران این مراسم عبارتند از ارمنیان ایران، ایرانیان ارمنی مقیم ارمنستان و پیروان کلیسای حواری ارمنی. زائران قبل از عزیمت به سمت کلیسا، در تبریز جمع می‌شوند. آنها سالانه 700 کیلومتر از ایروان تا صومعه را طی می‌کنند. این مراسم هم به نام ایران و ارمنستان در فهرست آثار ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.